مهر: در جلسه علنی صبح امروز (سه‌شنبه) مجلس شورای اسلامی و در جریان رسیدگی به گزارش کمیسیون کشاورزی آب منابع طبیعی و محیط زیست درباره تحقیق و تفحص از عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه با تصمیم نمایندگان مجلس شورای اسلامی این گزارش به منظور رسیدگی به تخلفات به قوه قضائیه ارجاع شد.
متن این گزارش به شرح زیر است:
گزارش نهایی تحقیق و تفحص از عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه
بخش اول: مقدمه و بیان مسأله
۱- آشنایی اجمالی با دریاچه ارومیه
دریاچه ارومیه به عنوان بزرگترین دریاچه دائمی ایران و دومین دریاچه فوق اشباع جهان از لحاظ وسعت می‌باشد که در سال ١٣۵۶ توسط یونسکو جزو مناطق حفاظت شده جهان معرفی شد.
نتیجه مطالعات نشان می‌دهد که دست کم در ۱۲۰۰۰( دوازده هزار) سال گذشته دریاچه ارومیه هیچ گاه خشکی کامل را تجربه نکرده است. اما در سالیان گذشته شاهد این اتفاق تأسف بار و زبان آور شدیم.
۲- معرفی اجمالی ستاد احیای دریاچه ارومیه
ستاد احیای دریاچه ارومیه در سال ۱۳۹۲ به ریاست معاون اول رئیس جمهور تشکیل گردید. پیرو مصوبه مورخ ۱۳۹۲/۱۱/۰۲ هیأت دولت معاون اول رئیس جمهور به عنوان رئیس ستاد احیا و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان دبیر و مجری ستاد منصوب گردیدند در این راستا سه دوره زمانی توسط ستاد تعریف شد.
(۱) سالهای ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۵ دوره تثبیت دریاچه
(۲) سالهای ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱: دوره احیای دریاچه
(۳) سالهای ۱۴۰۲ دوره احیای نهایی دریاچه
طرح مسئله
۱- مسئله اصلی تحقیق و تفحص
ساختار اجرایی و نظارتی نامناسب در کنار عملکرد غیر شفاف و ناکارآمد ستاد علی رغم صرف هزاران میلیارد تومان از بودجه عمومی کشور موجی از نارضایتی و سلب اعتماد مردم نسبت به عملکرد دولت و مسئولین را به همراه داشته است. لذا مسئله اصلی اثربخش نبودن عملکرد ۱۰ ساله ستاد و خشک شدن بخش اعظمی از دریاچه ارومیه بوده است.
۲- محورهای اصلی تحقیق و تفحص
این تحقیق و تفحص از ابتدا بر اساس محورهای هجده گانه طراح و انجام شد.
بخش دوم: فرآیند تحقیق و تفحص
۱- روش کار هیئت تحقیق و تفحص
«هیأت تحقیق و تفحص از عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه» با بهره گیری از توان تخصصی و علمی کارشناسان و خبرگان و مکاتبه با وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های مرتبط اعزام گروه کارشناسی تخصصی و بازدید میدانی از پروژه‌های اجرا شده توسط نمایندگان محترم هیأت و برگزاری جلسات با مسئولین مربوطه اقدام لازم جهت بررسی دقیق و میدانی موضوع به عمل آورده و همچنین از گزارشات دیوان محاسبات و سازمان بازرسی کل کشور در تهیه گزارش نهایی بهره گیری شده است.
۲- تحلیل فعالیت‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه
اعتبارات پروژه‌های طرح نجات دریاچه ارومیه از سه منبع تأمین شده و جمعاً به میزان تقریبی ۵۱,۹۷۷ میلیارد ریال بوده است:
– اعتبارات مدیریت بحران کشور ۳۵ درصد
– بودجه سنواتی ۱۰ درصد
– و از محل صندوق توسعه ملی ۵۵ درصد
در کنار دستاوردها و نقاط قوت این ستاد متأسفانه نواقص مهم و کلیدی در طراحی و اجرای برنامه وجود داشت؛ به طوری که بر اساس شاخص‌ها این برنامه کمتر از ۲۵ درصد به هدف اصلی خود که همانا احیای دریاچه ارومیه بوده دست یافته است.
۳- نقاط ضعف و کاستی‌های عملکردی ستاد احیای دریاچه ارومیه
۱- مأموریت اصلی ستاد احیا می‌بایست بر پایه استقرار مدیریت یکپارچه IWRM و با مشارکت کلیه ذی نفعان و ذی مدخلان قرار می‌گرفت که عدم توجه به این موضوع توأم با نگرش بخشی حاکم بر فعالیت‌ها از دلایل اصلی در عدم احیای دریاچه محسوب می‌گردد. در عملکرد ستاد صرفاً به برگزاری جلسات ارائه گزارشات ادواری و پیشرفت اجرای مصوبات اکتفا شده است.
۲- آمارهای منتشره از منابع مختلف و گزارشات نهادهای نظارتی از جمله سازمان بازرسی کل کشور دیوان محاسبات و سایر نهادهای مرتبط حاکی از آن است که از همان ابتدای شروع به کار ستاد احیا اغلب عملیات اجرایی طرح‌ها با انحراف از برنامه زمان بندی همراه بوده است و اقدامات صورت گرفته کارایی لازم را نداشته است اغلب برنامه‌ها و پروژه‌های اجرایی فاقد ارزیابی فنی و اقتصادی بوده است و عدم توجه به این موضوع و بی انضباطی‌های مالی در مصرف و هزینه کرد اعتبارات موجب تحمیل هزینه‌های گزاف به بیت المال شده است.
۳- طرح جمع آوری فاضلاب شهری و انتقال پساب از تصفیه خانه‌ها به دریاچه ارومیه محقق نگردیده و بخشی از اعتبارات این موضوع در محل‌های دیگری هزینه گردیده است و بخشی دیگر مصرف نشده و به خزانه عودت گردیده است.
۴- عملیات انجام یافته در مورد فرسایش گرد و غبار حاشیه دریاچه ارومیه در مقایسه با ابعاد کلی مناطق مستعد ناچیز و در برخی موارد نهال‌های کاشته شده خشک شده اند.
۵- بخشی از اعتبارات طرح‌های ستاد احیا در اختیار دستگاه‌های اجرایی در تأمین سایر مصارف و خارج از
۶- اهداف طرح هزینه شده است. از طرفی اعتباراتی که از طریق ردیف‌های بودجه سنواتی برای احیا دریاچه در نظر گرفته شده است مدیران را برای جبران کسری بودجه سازمان و حل مشکلات داخلی سازمان تحریک نموده به طوری که در مواردی جهت تأمین سایر مصارف دستگاه‌ها به مصرف رسیده است.
در این خصوص عدم پیگیری حقوقی و نظارت بر روند اجرای برنامه‌های محول شده به دستگاه‌های اجرایی از سوی ستاد باعث اتلاف منابع و تضییع بیت المال شده است.
۶- پراکندگی اجرای اقدامات و عدم تمرکز بر روی پروژه‌های کلیدی در طول دهه ۱۳۹۰ علاوه بر اتلاف اعتبارات اثرگذاری آنها در روند احیا دریاچه را تحت الشعاع قرار داده است. از مصادیق مهم این موضوع می‌توان به پروژه‌های نیمه تمام و انجام پروژه‌های مطالعاتی بی حاصل اشاره نمود.
۷- بنا بر بررسی‌های صورت گرفته و گزارشات نهادهای نظارتی اغلب قراردادهای منعقده که می‌بایست بر اساس قانون برگزاری مناقصات انجام می‌گرفت با ترک تشریفات مناقصه و بدون استناد به دلایل توجیهی لازم و به صورت تک گزینه‌ای واگذار شده است و همچنین مبنای مبالغ پرداخت شده به اشخاص حقیقی و حقوقی نامشخص و دارای ابهام بوده است.
۸- از مقایسه تر از آب دریاچه در ادوار مختلف دوره تثبیت احیا و احیا نهایی با ترازهای مرتبط با وضعیت مطلوب در سیاست گذاری و نقشه راه ۱۰ ساله تدوین شده توسط ستاد احیا مشخص می‌گردد تراز دریاچه در پایان هر دوره از میزان پیش بینی شده پایین‌تر است و در سال‌هایی که وضعیت دریاچه روند بهبودی داشته است. سهم اقدامات اجرایی ستاد احیا لایرونی اتصال زرینه رود و غیره و سهم ناشی از افزایش بارش حوضه قابل تمیز نبوده است و انتساب وضعیت تثبیت به عملکرد ستاد محل سؤال است.
۹- در گزارشات ستاد احیا سعی شده است که با برجسته نشان دادن نقش کاهش بارندگی‌ها در خشکی دریاچه ارومیه نقش عوامل انسانی کم اهمیت جلوه داده شود. این در حالی است که طبق مطالعات گروه تخصیص وزارت نیرو سهم مدیریت در بهره برداری از منابع آبی در این حوضه آبی بیشترین نقش (۶۹ درصد) را در از بین بردن این زیست بوم داشته است و در طول فعالیت ستاد اطلاع رسانی و آگاه سازی و جلب مشارکت‌های عمومی و جوامع محلی مبتنی بر مبانی نظری پذیرفته شده در پیاده سازی مدیریت مشارکتی نبوده است.
۱۰- سیاست ستاد احیا در افزایش بهره وری مصرف آب و کاهش مصرف آب کشاورزی محقق نگردید و به دلیل عدم سیاست گذاری درست و نظارت مداوم توسعه اراضی کشاورزی اعم از تبدیل اراضی ملی و منابع طبیعی به کشاورزی دیم به آبی و زراعی به باغی گردیده است و به طور گسترده ای افزایش داشته است به طور نمونه در استان آذربایجان غربی طی سالهای احیا متأسفانه به میزان ۱۸ هزار هکتار سطح کشاورزی آبی افزایش یافته است و گزارشات میدانی حاکی از تداوم این روند است و همچنین تعداد چاه‌های موجود با افزایش تقریبی ۲۰,۰۰۰ حلقه به عدد ١۴۴.۵٧٢ حلقه رسیده در این خصوص ستاد احیا به تکالیف قانونی خود در نظارت بر روند احیا و نظارت بر عملکرد دی مدخلان دستگاه‌های اجرایی به درستی عمل نکرده است.
۱۱- تمرکز بر بهره گیری از ظرفیت‌های دانشگاهی در سیاست گذاری و برنامه ریزی بدون توجه جدی به حضور ذی نفعان و دی مدخلان در تصمیم سازی و برنامه ریزی ها
۱۲- عدم توجه به تاب آوری و پایداری پروژه‌های تعریف شده که عملاً در مدت زمان کوتاهی پس از اتمام آنها وضعیت دریاچه باز هم به حالت قبل از پروژه‌ها باز می‌گشت.
۱۳- ناشناخته بودن بسیاری از جنبه‌های موضوع احیای دریاچه برای ستاد احیا و عدم تعریف یک برنامه نظام مند قابل پایش در وظایف سازمانی دستگاه‌ها
١۴- ضعف اجرایی سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان غربی و عدم اراده مدیریت یا ضعف اجرایی برای جلوگیری از گسترش غیر مجاز و بی رویه باغات و زراعت و در نتیجه کاهش سهم آب دریاچه ارومیه از منابع آب تجدید پذیر حوضه و همچنین عدم برخورد مقتضی با متخلفین در این خصوص عدم اقدام حقوقی ستاد احیا نیز محرز است.
۱۵- ناسازگاری بسیاری از مسئولان محلی به ویژه تعدادی از نمایندگان منطقه در مجلس شورای اسلامی و برخی مدیران ارشد استان‌های حوضه و دامن زدن به تعصبات و انگیزه‌های استانی قومی با صنفی) و عدم توانمندی ستاد در انسجام بخشی بین ذینفعان و فی مدخلان
۱۶- در خصوص اعتبار پرداختی به پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی به میزان ۳۲,۰۶۶ میلیون ریال بر اساس گزارش دستگاه‌های نظارتی اعتبارات دریافتی متأسفانه صرف کاشت گیاه سالیکورینا در شهرهای گرگان بوشهر و چابهار و همچنین خرید تجهیزات کشاورزی شده است و اعتبارات خارج از ضوابط و فرآیندهای قانونی هزینه شده است.
۱۷- گزارشهای ستاد احیا در خصوص تر از آب دریاچه میزان کاهش حجم آب و وسعت دریاچه و همچنین میزان بارش در دوره‌های تثبیت و احیا با مقادیر مندرج در گزارشات وزارت نیرو و سازمانهای ذی ربط مطابقت نداشته است.
۱۸- عدم بهره گیری از ظرفیت‌های تقنینی و نظارتی مجلس شورای اسلامی در جهت تسهیل گری در اجرا و پیشبرد اهداف و برنامه‌های ستاد احیا
۱۹- تنوع نوع اعتبارات پرداختی به طرح‌های نظیر برنامه احیا باعث عدم انجام تکالیف قانونی دستگاه‌های مربوطه بوده است و برای هر اقدامی منتظر تأمین و تزریق منابع اعتباری بوده اند.
و در آخر نحوه مدیریت میزان و هزینه کرد اعتبارات بین المللی پرداخت شده مشخص نیست و همچنین بر اساس برخی شواهد اعتبارات دریافتی در محلی غیر از اهداف برنامه احیا هزینه شده است و عدم شفافیت و پاسخگویی در مورد هزینه‌های انجام شده در اعزام کارشناسان و اعضای هیأت علمی به سفرهای داخلی و خارجی (آمریکا) خرید خودرو اتوبوس) ملزومات اداری تجهیز سالن کنفرانس و غیره و اعطای مبالغی به برخی هیأت‌ها و سازمانهای مردم نهاد به قوت خود باقی و میزان اثر بخشی آنها نامشخص می‌باشد.
بخش سوم: جمع بندی و پیشنهاد
بررسی‌های انجام شده توسط هیئت تحقیق و تفحص نشان می‌دهد که مشکلات اصلی ستاد احیا در حوزه «اجرا» «نظارت» و «هدفگذاری نامناسب» با شرایط اقتصادی و اجتماعی منطقه موجب عدم تحقق اهداف و کاهش اثر بخشی و کارایی برنامه‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه شده است.
دستگاه‌های اجرایی اقدامات خود را بدون توجه به تأثیرات فعالیت‌های اجرایی خود بر سایر بخش‌ها انجام داده و در حقیقت نگرش بخشی حاکم بر فعالیت‌ها بوده و ستاد احیای دریاچه ارومیه به وظیفه خود به عنوان اعمال مدیریت نظام مند در بین دستگاه‌های اجرایی ذی ربط اقدام ننموده است.
البته عدم موفقیت در احیای دریاچه ارومیه طبق اهداف پیش بینی شده صرفاً مربوط به عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه است و قصور و ترک فعل سایر دستگاه‌های اجرایی به دلیل عدم انسجام بخشی مطلوب و نظام مند از سوی ستاد احیا بوده است.
پیشنهاد اصلی هیأت تحقیق و تفحص تشکیل کارگروهی متشکل از نمایندگان وزارت نیرو وزارت جهاد کشاورزی وزارت صنعت معدن و تجارت سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان برنامه و بودجه کشور با حضور نمایندگان مجلس و مقامات استان‌های مجاور و همچنین نمایندگان ذی نفعان می‌باشد که پس از تشکیل موارد زیر در دستور کار قرار گیرند:
– اقدام جدی‌تر در خصوص تکمیل طرح انتقال آب از زاب سد سیلوه و تصفیه خانه‌های تبریز و ارومیه و کنترل اضافه برداشت از آب‌های زیرزمینی و جلوگیری از احداث چاه‌های غیر مجاز در مناطق اطراف دریاچه در دستور کار وزارت نیرو قرار گیرد.
– پیاده سازی مدیریت منابع و مصارف بر اساس مجوز بهنگام سازی تخصیص حوضه آبریز دریاچه ارومیه (ابلاغی وزارت نیرو با مشارکت وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی و سایر دستگاه‌ها و تدوین برنامه عملیاتی
– تشکیل و استقرار مدیریت یکپارچه منابع آب (IWRM) حوضه آبریز دریاچه ارومیه با راهبری کارگروه ملی آب
– پیگیری اجرای برنامه‌های سازگاری با کم آبی از طرف کارگروه مشترک وزارت نیرو و جهاد کشاورزی
– پیگیری اتمام پروژه‌های اثر گذار
– پیگیری اصلاح الگوی کشت مناطق اطراف دریاچه از سمت وزارت جهاد کشاورزی نیز با هدف مدیریت مصرف آب
– پیاده سازی سامانه پایش داده‌ها و اطلاعات منابع و مصارف و وضعیت دریاچه ارومیه (میزان آب ورودی میزان آب برنامه ریزی سطح و حجم آب دریاچه با قابلیت دسترسی برخط برای کلیه ذی مدخلان توسط وزارت نیرو با همکاری وزارت جهاد کشاورزی و سایر دستگاه‌ها و سازمانها
– اصلاح ساختار ستاد احیا با تغییرات لازم
– معرفی برخی از مسئولان کشوری و ستاد احیا و مدیران بخشهای اجرایی مربوط به دادگاه‌های صالحه به اتهام ترک فعل و نیز برخی اتهامات وارده در گزارشهای مربوط به نهادهای نظارتی و بازرسی
– دیپلماسی آب و ظرفیت سازی های اجتماعی و سیاسی
در خاتمه مستند به ماده (۲۱۴) قانون آئین نامه داخلی مجلس و به منظور رسیدگی به تخلفات احرازی گزارش برای رسیدگی به قوه قضائیه یا مرجع رسیدگی به تخلفات اداری ارسال گردد.