خبرگزاری مهر- سمیه رسولی؛ یکی از تکراری ترین کلیدواژه‌های چند سال اخیر در ادبیات اقتصاد ایران «ناترازی بنزین» است؛ تقریباً روزی نیست که رسانه‌ها به این مساله نپردازند که در اغلب موارد هم میزان مصرف مردم را مقصر اصلی بروز ناترازی عنوان می‌کنند.
اما اگر کمی ژرف‌تر به ماجرا نگاه کنیم انگشت اتهام را باید به سمت خودروهایی بگیریم که به دلیل کیفیت پایین و عدم همخوانی با استانداردهای روز دنیا دو برابر خودروهای خارجی بنزین مصرف می‌کنند؛ یعنی خودروسوار ایرانی نه اینکه بخواهد بلکه مجبور است برای راندن خودروی خود بنزین زیادی مصرف کند. بنابراین نمی‌توان گفت مصرف کنندگان عامل اصلی ناترازی هستند بلکه عامل اصلی خودروهایی هستند که برای حرکت کردن بنزین بالایی می‌طلبند.
آمار نشان می‌دهد که خودروهای داخلی روزانه بیش از ۴۰ میلیون لیتر بنزین بیشتری مصرف می‌کنند که با قیمت بنزین فوب خلیج فارس حدود ۲۰ میلیون دلار می‌شود. اگر این عدد را در کل سال ضرب کنیم مشخص می‌شود که سالانه بالغ بر ۷ میلیارد دلار خودروهای داخلی بنزین اضافه می‌سوزانند.
سالانه ۶ میلیون لیتر به مصرف روزانه بنزین افزوده می‌شود
از سویی دیگر نگاهی به تاریخچه مصرف بنزین نشان می‌دهد که علاوه بر مصرف بالای سوخت خودروهای جدید به دلیل عدم اسقاط خودروهای فرسوده مصیبت مصرف بنزین روز به روز بیشتر می‌شود؛ برای فهم دقیق این مساله باید اشاره کرد که در سال ۱۳۹۸ مصرف بنزین میانگین ۹۵ میلیون لیتر در روز بود و امروز این رقم به میانگین ۱۱۳ تا ۱۱۵ میلیون لیتر رسیده است؛ یعنی طی ۴ سال مصرف بنزین ۲۰ میلیون لیتر بیشتر شده است. به بیان دیگر هر سال بین ۵ تا ۶ میلیون لیتر به مصرف روزانه بنزین افزوده شده است.
نکته قابل توجه آنکه در سال ۱۳۹۰ میزان مصرف روزانه بنزین بین ۵۷ تا ۵۹ میلیون لیتر در روز بود که یعنی در طول ۱۲ سال مصرف این سوخت بیش از ۲ برابر شده است در سال ۱۳۹۰ میزان مصرف روزانه بنزین بین ۵۷ تا ۵۹ میلیون لیتر در روز بود که یعنی در طول ۱۲ سال مصرف این سوخت بیش از ۲ برابر شده است.
جلیل سالاری مدیرعامل شرکت پالایش و پخش در این ارتباط با بیان اینکه خودروهای خارجی صدی ۳ تا ۴ و خودروهای داخلی صدی ۱۰ تا ۱۲ مصرف بنزینشان است گفته است که اگر خودروهای داخلی استاندارد بودند الان مصرف بنزین در کشور ۶۰ میلیون لیتر در روز بود و می‌توانستیم بیش از ۵۰ میلیون لیتر در روز بنزین صادر کنیم.
همچنین رضا پدیدار رئیس کمیسیون انرژی و محیط‌زیست اتاق بازرگانی تهران به مهر می‌گوید: سالانه ۱۰ تا ۱۲ درصد مصرف سوخت مایع است اگر بخواهیم این میزان را هم در مصرف سوخت کشور محاسبه کنیم متوجه می‌شویم در سال ۱۴۰۲ به نسبت ۱۴۰۱ روند افزایش مصرف بنزین را داشته‌ایم که مهم‌ترین عامل آن کیفیت پایین خودروهای داخلی است خودروهای خارجی در هر ۱۰۰ کیلومتر ۳ لیتر مصرف و خودروهای ایرانی ۱۰ تا ۱۲ لیتر مصرف دارند.
به این ترتیب اگر روال به همین صورت ادامه یابد و سالانه ۵ تا ۶ میلیون لیتر به مصرف بنزین کشور افزوده شود سال آینده با ورود ۱.۵ میلیون خودروی جدید و عدم اسقاط جامع و کامل خودروهای فرسوده مصرف میانگین به ۱۱۹ تا ۱۲۱ میلیون لیتر خواهد رسید.
بنابراین اگر تولید بنزین را ۱۱۵ میلیون لیتر در روز در نظر بگیریم یعنی سال آینده مصرف بنزین میزان تولید این محصول را پشت سر خواهد گذاشت و احتمال تبدیل شدن ایران به یک کشور واردکننده قوت می‌گیرد.
ساخت پالایشگاه چاره کار است؟
نکته قابل توجه آنکه برخی از کارشناسان و متولیان دولتی راه اندازی پالایشگاه‌های جدید را چاره کار کاهش ناترازی بنزین عنوان می‌کنند در حالی که این موضوع به منزله پاک کردن صورت مساله است.
طبق تاکید کارشناسان اقتصادی ساخت و راه اندازی هر پالایشگاه در بهترین حالت ۳ تا ۴ سال زمان می‌برد؛ به عنوان نمونه راه اندازی و تکمیل پالایشگاه ستاره خلیج فارس که یکی از پالایشگاه‌های کارآمد در این حوزه محسوب می‌شود ۱۲ سال طول کشید.
حال اگر حتی در نظر بگیریم که ساخت پالایشگاه‌ها سریع‌تر انجام شود و قرار باشد بدون ضابطه بنزین به خودروهای پرمصرف داده شود وضعیت مصرف بنزین چه خواهد شد؟ در شرایط فعلی میانگین سالی ۶ میلیون لیتر به مصرف بنزین کشور افزوده می‌شود وقتی قرار باشد چاره کار را در ساخت پالایشگاه‌های بیشتر بدانیم قطعاً در مصرف بنزین بیش از پیش اسراف خواهد شد چراکه در حال حاضر تمامی ظرفیت پالایشگاهی و گاهاً ظرفیت برخی مجتمع‌های پتروشیمی برای افزایش کمی تولید بنزین کشور پای‌کار آمده‌اند تا شکم گرسنه خودروهای داخلی را پر کنند.
باید توجه کرد که در حال حاضر به طور متوسط پیمایش یک خودرو در طول سال حدود ۱۶ هزار و ۵۰۰ کیلومتر است که هزینه مصرف بنزین آن بر اساس قیمت فوب خلیج فارس در سال ۶۰ میلیون تومان می‌شود. از این رقم ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان توسط مصرف کننده پرداخت می‌شود و بقیه هزینه را دولت در قالب یارانه پرداخت می‌کند.
واردات بنزین؟!
همانطور که سالاری نیز تاکید کرده به دلیل منابع طبیعی موجود در ایران ما باید یک کشور صادرکننده بنزین می‌بودیم و طبق تاکید مالک شریعتی عضو کمیسیون انرژی مجلس با کاهش ۳۰ درصدی مصرف بنزین صادرکننده این محصول می‌شویم اما به دلیل عدم برنامه ریزی و بی اهمیت جلوه داده موضوع اسقاط خودروهای فرسوده و بالا بردن کیفیت خودروهای تولید داخل در حال تبدیل شدن به واردکننده بنزین هستیم!
در این بین نکته‌ای که مورد غفلت واقع شده هزینه‌ای است که از محل واردات به دولت تحمیل خواهد شد؛ اگر قیمت هر لیتر بنزین فوب خلیج فارس با عدد اکتان ۹۲ را حدود ۶۵ سنت در نظر بگیریم با دلار ۲۸ هزار و ۵۰۰ تومانی ۱۸ هزار و ۵۰۰ تومان و با دلار ۳۷ هزار تومانی ۲۴ هزار تومان در هر لیتر قیمت می‌خورد. اگر ایران روزانه ۳۰ میلیون لیتر بنزین وارد کند و در این مسیر به دلیل تحریم‌ها نیز متحمل هیچ هزینه اضافه‌ای نشود و حتی هزینه حمل و نقل را نیز در نظر نگیریم روزانه ۱۹.۵ میلیون دلار صرف واردات بنزین خواهد شد.
در شرایطی که تأمین ارز راه پر پیچ و خمی را طی می‌کند اختصاص ۱۹.۵ میلیون دلار برای واردات بنزین چگونه ممکن بوده و اصلاً بر چه منطق اقتصادی استوار است؟
باید توجه کرد در حال حاضر بر اساس اعلام شرکت ملی پالایش و پخش سالانه ۸۰ میلیارد دلار یارانه سوخت در کشور پرداخت می‌شود و اگر یارانه بنزین وارداتی هم به این رقم اضافه شود قطعاً شاهد هدررفت منابع زیادی خواهیم بود.
غفلت از اسقاط فرسوده‌ها
نکته دیگر آنکه حتی اگر بر مصرف بنزین بالای خودروهای جدید چشم ببندیم برای چشم پوشی از تردد روزانه بالغ بر ۱۲ تا ۱۴ میلیون وسیله متحرک فرسوده هیچ بهانه‌ای نداریم. این آمار زمانی جالب‌تر می‌شود که بدانیم هر خودروی فرسوده تقریباً در روز ۴.۱۳ صدم لیتر بنزین بیشتر از خودروی غیرفرسوده مصرف می‌کند.
به صورت دقیق‌تر تعداد خودروهای سواری در حال تردد در کشور ۲۱ میلیون دستگاه است که از این تعداد یک میلیون و ۳۰۰ هزار دستگاه که ۶ درصد این خودروها را تشکل می‌دهد فرسوده است. البته اگر سن فرسودگی را ۱۵ سال در نظر بگیریم تعداد این خودروها به ۲.۵ میلیون دستگاه می‌رسد.
۱۲ میلیون و ۵۰۰ هزار دستگاه موتورسیکلت در سطح کشور تردد می‌کند که از این تعداد ۹۰ درصد و به عبارتی ۱۱ میلیون و ۲۰۰ هزار دستگاه موتورسیکلت فرسوده است در کشور تردد می‌کنند.
از یک میلیون و ۱۰۰ هزار دستگاه کامیون کامیونت و کشنده نیز ۲۵۰ هزار دستگاه (۲۳ درصد) فرسوده است. تعداد اتوبوس‌های درون شهری در حال تردد در سطح کشور ۲۲ هزار دستگاه است که از این تعداد ۱۸ هزار دستگاه و به عبارتی ۸۲ درصد فرسوده است.
۱۳ هزار دستگاه از ۲۳ هزار دستگاه اتوبوس برون شهری در حال تردد در کشور فرسوده است که این تعداد ۵۷ درصد کل اتوبوس‌های برون شهری را تشکیل می‌دهد. همچنین از ۴۰۰ هزار تاکسی در حال تردد در کشور ۱۹۰ هزار دستگاه فرسوده است که ۴۸ درصد این ناوگان را تشکیل می‌دهد. ۳۴ هزار خودرو دولتی در سطح کشور تردد می‌کند که ۳۲ درصد از این خودروها یعنی ۱۱ هزار خودرو دولتی فرسوده است.
در این ارتباط محمودی مشهدی شریف رئیس انجمن مراکز اسقاط و بازیافت خودرو به مهر گفت: تا پایان آذر ماه در مجموع ۵۰ هزار خودروی فرسوده اسقاط شده است. البته هدف گذاری ستاد نوسازی ناوگان و اسقاط خودروهای فرسوده اسقاط ۱۰۰ هزار خودرو تا پایان امسال بود اما به دلیل عدم تصویب و ابلاغ آئین نامه از رده خارج کردن خودروهای فرسوده از سوی دولت کار به کندی پیش می‌رود.
مشهدی شریف ادامه داد: در صورتی که آئین نامه مذکور تصویب و ابلاغ شود سال آینده از نظر میزان اسقاط خودروهای فرسوده سال درخشانی خواهد بود.
رئیس انجمن مراکز اسقاط و بازیافت خودرو با بیان اینکه ۳۵ تا ۴۰ درصد خودروها در کشور به مرز فرسودگی رسیده‌اند گفت: در صورتی که آئین نامه ابلاغ نشود نه تنها اتفاق خاصی در بهبود فرایند اسقاط خودرو نمی‌افتد بلکه وضعیت بدتر هم خواهد شد.
از سویی دیگر بر اساس مصوبه مجلس سالانه بایستی ۵۰۰ هزار خودرو فرسوده از رده خارج شود که این رقم با روند فعلی اسقاط خودروهای فرسوده قابل تحقق نیست.
استفاده از حمل و نقل عمومی؟
موضوع دیگر آنکه مسؤولان دولتی برای شانه خالی کردن از لزوم رسیدگی به وضعیت ناگوار مصرف بنزین خودروها تاکید می‌کنند که مردم از حمل و نقل عمومی استفاده کنند این در حالیست که اگر سری به ناوگان حمل و نقل عمومی همچون مترو و اتوبوس بزنید متوجه می‌شوید که در حال حاضر نیز به اندازه کافی از ظرفیت این ناوگان استفاده می‌شود و نه تنها این ناوگان نیاز به نوسازی و به‌سازی دارد بلکه باید مسیرهای بیشتری را نیز برای عبور وسایل حمل و نقل عمومی تعریف کرد.
رئیس کمیسیون انرژی و محیط‌زیست اتاق بازرگانی تهران در این رابطه می‌گوید: رشد مصرف بنزین امسال پیش‌بینی شده بود که ۶ و نیم درصد باشد ولی بر اساس مطالعه مرکز پژوهش‌های مجلس امسال ۱۲ و نیم درصد رشد مصرف بنزین در سال جاری داشته‌ایم.
به گفته پدیدار دلیل این افزایش ترافیک‌های سنگین جوابگو نبودن مترو و اتوبوس‌های حمل‌ونقل عمومی است. در این ترافیک‌های سنگینی که در سطح شهر به وجود می‌آید سوخت زیادی هدر می‌رود.
در این گزارش تنها بخشی از فاجعه مصرف بنزین را به تصویر کشیدیم. اگر دولت به صورت واقعی قصد مقابله با مشکلات مصرف بالای بنزین را دارد باید در گام نخست و البته به صورت همزمان نسبت به اسقاط خودروهای فرسوده اقدام و خودروسازان را ملزم به تولید خودروی باکیفیت کند.
همچنین دولت در گام بعدی باید با بهبود ناوگان حمل و نقل عمومی زمینه استفاده از این ناوگان را برای عموم مردم فراهم کند تا استفاده از خودروی شخصی اولویت اول مردم نباشد.