اقتصادکلان: یکی از ابزارهای تعیین میزان اهلیت مشتریان شبکه مالی کشور، اعتبارسنجی آنها است. این معیار که مبنای رفتار شبکه مالی و بانکها با این افراد خواهد شد ابهاماتی دارد که در این مطلب به آنها میپردازیم.
۱. اعتبارسنجی چیست؟
اعتبارسنجی صنعتی است که قدمتی بیش از دو قرن دارد و در حال حاضر بیش از ۱۹۰ کشور در دنیا از اعتبارسنجی در صنایع مختلف استفاده مینمایند. به این معنی که کشورها سالهاست که دریافتهاند سنجش ریسک و بررسی سوابق رفتاری و اعتباری افراد میتواند کمک مؤثری به توسعه اقتصادی کشور و رفتارسازی اجتماعی و ایجاد مزایای بیشماری در جامعه نماید. در کشور ما نیز شرکت مشاوره رتبهبندی اعتباری ایران با حمایت وزارت امور اقتصادی و دارایی، نظارت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و مشارکت کلیه بانکهای کشور و برخی از شرکتهای بزرگ بیمه و لیزینگ در آبان ماه ۱۳۸۵ به عنوان تنها شرکت اعتبارسنجی دارای مجوز شروع به فعالیت کرده است.
اعتبارسنجی کمک مینماید تا با استفاده از جمعآوری اطلاعات مربوط به سوابق مالی و اعتباری اشخاص، اشخاص خوشحساب و بدحساب را شناسایی نمود. با شناسایی میزان خوشحسابی اشخاص، میتوان به توزیع عادلانه منابع مالی در کشور کمک نمود. به این معنا که هر چه یک فرد خوشحسابتر باشد، خدمات اجتماعی و مالی بیشتری نظیر وام، کارت اعتباری، خرید اقساطی کالا، چک و … را دریافت مینماید و به این صورت این خدمات به صورت عادلانه در کشور توزیع میشود.
مهمترین محصول اعتبارسنجی امتیاز اعتباری است که شامل یک نمایش عددی از تاریخچه اعتباری و رفتار مالی شخص است. اعتبارسنجی و امتیاز اعتباری به عنوان ابزاری کارآمد این امکان را فراهم مینماید که بتوان میزان تعهد و مسئولیتپذیری اشخاص در قبال بازپرداخت دیونشان را ارزیابی نمود. در کشور ما نیز افراد دارای امتیاز اعتباری میباشند که میزان خوشحسابی آنها را در قبال تعهداتشان نمایش میدهد. این امتیاز اعتباری عددی بین ۰ تا ۹۰۰ است. هر چه این عدد بالاتر باشد، شخص خوشحسابتر محسوب شده و ریسک مالی و اعتباری کمتری دارد و از سوی دیگر هر چه شخص نسبت به بازپرداخت دیوان مالی خود بدحسابتر باشد، امتیاز اعتباری کمتری دریافت مینماید که بیانگر ریسک اعتباری بیشتر میباشد. بر اساس امتیازهای اعتباری، افراد در دستههای ریسک مختلف (پنج دسته)، شامل A (ریسک بسیار کم)، B (ریسک کم)، C (ریسک متوسط)، D (ریسک زیاد) و E (ریسک بسیار زیاد) قرار میگیرند.
به عنوان مثال فردی با امتیاز اعتباری ۶۸۰ تا ۹۰۰ بالاترین حد امتیازی را دریافت کرده و رتبه A۱ را دارد که ریسک خیلی پایین فرد در تعهدات مالی، وجود انضباط مالی و خوشحسابی را نشان میدهد. جدول فوق بیانگر بازههای امتیاز اعتباری تعیین شده توسط شرکت مشاوره رتبهبندی اعتباری ایران (به عنوان تنها شرکت دارای مجوز از بانک مرکزی) میباشد.
علیرغم اینکه اعتبارسنجی در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه کاربردهای فراوانی در حوزههای مختلف شامل بیمه، تسهیلات، کارت اعتباری، معاملات، خرید و فروش ملک و … دارد، در کشور ما تصور عموم بر این است که اعتبارسنجی فقط برای تسهیلات بانکی و اخذ وام مهم است. بر همین اساس در این مقاله تلاش شده است تا به اهمیت اعتبارسنجی و امکان حل مسائل مهم و مختلف در داخل کشور با استفاده از ابزار اعتبارسنجی بپردازیم.
۲. مسائل مهم قابل حل توسط اعتبارسنجی
۱-۲- تسهیلات بانکی:
اعتبارسنجی نقشی اساسی در دنیای بانکداری ایفا میکند و بر جنبههای مختلف صنعت خدمات مالی تأثیر میگذارد. یکی از کاربردهای اولیه اعتبارسنجی در بانکداری در ارزیابی درخواستهای وام است. هنگامی که افراد یا مشاغل برای وامهایی مانند وام مسکن، وامهای شخصی یا وامهای تجاری به بانک مراجعه میکنند، بانکها و مؤسسات وامدهنده از امتیاز اعتباری به عنوان یک عامل تعیین کنندهی کلیدی در ارزیابی اعتبار متقاضی استفاده میکنند. امتیاز اعتباری با نمره بالا برای بانکها و مؤسسات مالی نشاندهنده ریسک پایین متقاضی میباشد و بانکها میتوانند با شرایط آسانتر وام و تسهیلات را برای فرد مهیا کنند. بهطوری که بعضی از بانکها به کسانی که بالاترین امتیاز اعتباری را دارند بدون دریافت وثیقه یا درخواست ضامن، وام را در اختیار فرد متقاضی قرار میدهند.
به طور کلی استفاده از اعتبارسنجی توسط بانکها و مؤسسات اعتباری میتواند منجر به تسهیل پرداخت تسهیلات به افراد به ویژه افراد خوشحساب شود. به این معنی که افراد دارای امتیاز اعتباری بالا به دلیل اینکه سابقه خوشحسابی و پرداخت منظم دارند، میتوانند با شرایط راحتتری و بدون وثیقه و ضامن، تسهیلات دریافت نمایند. از سوی دیگر تسهیلات پرداختی از طریق اعتبارسنجی منجر به کاهش مطالبات معوق و هزینههای وصول مطالبات خواهد شد که این موضوع میتواند به توسعه فعالیت بانکها نیز کمک نماید. به این ترتیب نرخ تسهیلاتدهی به اشخاص خوشحساب نیز میتواند کمتر از نرخهای مصوب بوده و این موضوع منجر به جذب افراد خوشحساب به عنوان مشتریان اعتباری وفادار بانکها و توزیع عادلانه منابع مالی در میان اقشار جامعه گردد.
۲-۲- شرایط ضامن:
علاوه بر اینکه بانکها میتوانند از طریق اعتبارسنجی به افراد خوشحساب تسهیلات دهند، درصورتیکه تمایل به اعطای تسهیلات به افراد با ریسک اعتباری بیشتر داشته باشند، میتوانند برای سلامت و تضمین مناسب تسهیلات، شرایط ضامن را به گونهای تعیین کنند که ریسک اعطای تسهیلات کاهش یافته و امکان وصول راحتتر مطالبات مهیا شود. چنانچه شخص ضامن دارای امتیاز اعتباری بالایی باشد، بانک میتواند با اطمینان بیشتری نسبت به اعطای تسهیلات با شرایط و مبالغ بالاتر اقدام نماید. چرا که شخصی با امتیاز اعتباری بالا با آگاهی و مسئولیت بیشتر ضمانت را قبول میکند و دارای ریسک کمتری میباشد.
۳-۲- دریافت چک و اعتبار آن:
چک در معاملات روزمره دارای نقش پررنگی میباشد و بسیاری از معاملات در بازار کشور با استفاده از چک صورت میپذیرد. بر اساس آمار اعلام شده از سوی بانک مرکزی در خرداد ماه سال جاری، نزدیک به ۱۲ درصد از چکهای صادره، برگشت خوردهاند، در صورتی که در کشورهای همسایه برای مثال کشور امارات این آمار به ۲ درصد میرسد. به همین علت یکی از دغدغههای اصلی در این خصوص، ریسک عدم نقد شوندگی چک در زمان سررسید میباشد؛ که در این راستا یکی از مؤثرترین روشها جهت پذیریش چک از اشخاص، بررسی امتیاز اعتباری صاحب چک میباشد. میتوان با دیدن امتیاز اعتباری فرد تصمیم گرفت که ریسک دریافت چک از فرد مقابل چقدر میباشد و اینکه آیا شخص مزبور در گذشته در پرداخت دیون خود، به ویژه سوابق مربوط به پرداخت چک خوشحساب بوده است یا خیر.
۴-۲- سقف اعتباری چک
بر اساس اصلاحیه قانون صدور چک برای افراد متقاضی دسته چک، میبایست سقف مجاز چک تعیین شود؛ لذا شرکت مشاوره رتبه بندی اعتباری ایران بر اساس قانون مزبور در نظر دارد تا با استفاده از مدلهای مبتنی بر هوش مصنوعی و یادگیری ماشین و با توجه به توان مالی و امتیاز اعتباری اشخاص، سقف مجاز برای دارندگان دسته چک را تعیین نماید.
در این راستا افراد میبایست تا سقف اعتباری تعیین شده اقدام به صدور چک نمایند و ذینفعان و دریافتکنندگان چک میتوانند سقف مجاز چک شخص را مشاهده و بر اساس ریسک اعتباری صادرکننده چک نسبت به پذیرش یا عدم پذیرش برگه چک اقدام نماید.
۵-۲- بیمه:
اعتبارسنجی کاربردهای متنوعی برای شرکتهای بیمهای دارد؛ این شرکتها میتوانند با استفاده از گزارش اعتبارسنجی و سوابق بیمهای افراد، ارزیابی نمایند که هر فرد دارای چه میزان از ریسک بوده و به این ترتیب به مدیریت پرتفوی خود بپردازد. همچنین نرخگذاری پویا برای تعیین حق بیمه برای هر شخص نیز یکی دیگر از مزایای استفاده از گزارش اعتباری برای شرکتهای بیمهای میباشد. با توجه به اهمیت فوقالعاده مشتری در صنعت بیمه و تعداد و ماهیت شرکتهای ارائهدهنده خدمات به بیمهگذاران در بازار کشور، شناسایی رابطه بین استراتژی قیمتگذاری و رضایت بیمهگذاران از قیمتهای منصفانه اهمیت بسزایی دارد. از سوی دیگر نرخگذاری پویا و تعیین حق بیمه مبتنی بر ریسک امری متداول در کشورهای توسعه یافته بوده که باعث استقبال چشمگیر اشخاص از صنعت بیمه گردید. چرا که هر شخص آگاه است که حق بیمه پرداختی وی ارتباط مستقیمی با ریسکش دارد و به این ترتیب محصولات جدیدی در صنعت بیمه بر اساس ریسک افراد تعریف شده است.
یکی دیگر از کاربردهای مهم اعتبارسنجی در صنعت بیمه، فروش بیمهنامهها به صورت اقساطی میباشد، اما این روش از فروش همواره ریسکهایی را به همراه خواهد داشت. اگر مشتری اقساط را به موقع پرداخت نکند، شرکت بیمه متحمل ضرر خواهد شد. به همین علت، برخی از شرکتهای بیمه ناگزیر شدهاند اقدامات سختگیرانهتری در مورد شبکه فروش به کار ببندند. در این راستا اعتبارسنجی میتواند کمک نماید تا مشتریان کم ریسک جهت فروش بیمهنامه به صورت اقساطی شناسایی گردند.
۶-۲- معاملات بین اشخاص:
مزیت بعدی استفاده از امتیاز اعتباری در معاملات بین افراد میباشد. یکی از چالشهای اصلی در معاملات بین دو شخص، عدم شناخت کافی طرفین و در واقع عدم وجود تقارن اطلاعاتی میباشد که این موضوع بعضاً منجر به ایجاد مشکلات عمدهای در قراردادها و معاملات بین اشخاص و حتی موجب کلاهبرداری، اختلاف نظر و افزایش حجم شکایات و مراجعات به محاکم قضائی میشود. اما با فرهنگسازی استفاده از امتیاز اعتباری در حین انجام معاملات، میتوان به این اطمینان رسید که طرفین یک معامله از عملکرد و سوابق مالی همدیگر آگاهی یافته و مذاکرات و معاملات در فضای شفافتری صورت میپذیرد.
علاوه بر این موضوع، اعتبارسنجی ارکان دیگر معامله نیز از اهمیت بالایی برخوردار میباشد. یکی از این ارکان، کالا یا موضوع مورد معامله است. شرکت مشاوره رتبه بندی اعتباری ایران در نظر دارد با ایجاد یک پلتفرم جامع، امکان مشارکت سازمانهای مربوطه نظیر سازمان ثبت اسناد، پلیس راهنمایی و رانندگی، شرکت ملی پست ج. ا. ایران و … را جهت انجام فرآیند اعتبارسنجی سند معامله، فراهم نماید. در این صورت اشخاص با شفافیت و اطمینان بیشتری نسبت به انجام معامله اقدام مینمایند.
۷-۲- فروش اقساطی کالاهای مصرفی:
در شرایط اقتصادی و تورمی حاضر و کاهش توان خرید، یکی از راههای افزایش سهم بازار و افزایش فروش برای فروشندگان، فروش کالا و خدمات به صورت اقساطی میباشد. در این راستا، شناسایی مشتریان خوشحساب و دارای انضباط مالی برای فروشندگان بسیار حائز اهمیت بوده و این موضوع با استفاده از اعتبارسنجی محقق میگردد. در این راستا بسیاری از برندهای معتبر و بنام در کشور از روش اعتبارسنجی برای شناسایی مشتریان خوشحساب و بدحساب استفاده میکنند تا احتمال عدم وصول وجه کالای فروخته شده به شدت کاهش یابد.
همچنین این موضوع این امکان را برای مصرفکنندگان خوشحساب فراهم مینماید تا کالاها و لوازم مورد نیاز خود را به صورت اقساطی با شرایط مناسب و بدون ضامن و وثیقه تهیه نمایند.
۸-۲- اجاره ملک:
اجاره ملک مانند سایر معاملات دارای ریسکهای طرفین معامله میباشد. از سویی مستأجر تمایل دارد تا مالک ملک نسبت به پرداخت هزینههای کلی ملک و تحویل مبلغ ترهین به موقع اقدام نماید و از سوی دیگر مالک تمایل دارد تا با مستاجرانی با ریسک پایین و پرداخت اجاره به موقع معامله نماید. اعتبارسنجی میتواند موجب افزایش بهبود سلامت معاملات بین صاحب خانه و مستأجر شود. در این راستا مالکان میتوانند از امتیازات اعتباری برای ارزیابی توانایی و مسئولیتپذیری مستأجران جهت اطمینان از پرداخت به موقع اجاره و مدیریت مسئولانه تعهدات مالی و غیرمالی، استفاده نمایند.
علاوه بر این موضوع افراد میتوانند از طریق اعتبارسنجی منطقه استقرار ملک و ساکنان آن نسبت به انتخاب محیط سکونت مناسب با سابقه مدنظر اقدام نمایند. به عنوان مثال در کشور چین این امکان وجود دارد تا افراد بتوانند از طریق اعتبارسنجی، وضعیت امتیاز اعتباری افراد ساکن در همسایگی خود را مشاهده نمایند.
۹-۲- فروش خودرو به صورت اقساطی:
فروش خودرو به صورت اقساطی نیز نوعی از فروش اعتباری محسوب میشود. با توجه به اینکه نمایندگیهای فروش خودرو برای افزایش سهم فروش خود در بازار، به راههای فروش خودرو به صورت اعتباری روی آوردهاند، میتوانند با استفاده از امتیاز اعتباری، مشتریان خوشحساب را شناسایی نمایند. در واقع یکی از مهمترین فواید اعتبارسنجی در دنیا به این صورت است که افراد خوشحساب و دارای امتیاز اعتباری بالا، شرایط بهتر و راحتتری برای خرید خودرو به صورت اعتباری دارند. بطوری که نمایندگیهای خودرو اغلب گزینههای تأمین مالی را با نرخهای بهره متفاوت بر اساس امتیاز اعتباری وام گیرنده ارائه میدهند و نمایندگیها برای افرادی که امتیاز اعتباری بالاتری دارند شرایط بهتری در نظر میگیرند.
۱۰-۲- اعتبار برای خرید در فروشگاههای آنلاین:
در حال حاضر خرید کالا از فروشگاههای اینترنتی در کشور رشد قابل توجهی یافته و فروشگاههای مزبور نیز در رقابت با یکدیگر نسبت به ارائه خدمات و امکانات ویژه به مشتریان خود اقدام مینمایند. یکی از امکانات یادشده، ارائه اعتبار برای هر شخص و امکان خرید کالا از این فروشگاهها به صورت اقساطی میباشد. فروشگاههای آنلاین با در اختیار داشتن امتیاز اعتباری مشتریان خود میتوانند میزان اعتبار تخصیصی را بر اساس میزان خوشحسابی، انضباط و توان مالی هر شخص به صورت بهینه انتخاب نموده و ریسک عدم برگشت وجه را به حداقل برسانند. همچنین با توجه به رشد چشمگیر خریدهای انجام شده از فروشگاههای مزبور پیشبینی میشود که اعتبارات آنلاین در آینده جایگزین تسهیلات خرد بانکی گردد. به این معنی که افراد برای تأمین مالی خرد به جای مراجعه به بانک و طی مراحل طولانی، به راحتی میتوانند از طریق مراجعه به فروشگاه آنلاین مدنظر، برای خرید، اعتبار دریافت نمایند.
۱۱-۲- معاملات تجاری بینالمللی:
یکی از اصلیترین شروط برای تجارتهای بینالمللی و معاملات بینمرزی، داشتن استعلام سوابق مالی از شرکتهای اعتبارسنجی معتبر است؛ لذا امتیاز اعتباری در دنیا معیاری شناخته شده و شرط لازم انجام معاملات میباشد.
۱۲-۲- کارت اعتباری:
بانکها و شرکتهای ارائهدهنده کارت اعتباری از امتیاز اعتباری، برای ارزیابی میزان اعتبار متقاضیان و تعیین حد اعتبار و نرخ بهرهی آن استفاده مینمایند. همچنین میزان اعتبار تعیین شده برای اشخاص در دورههای زمانی مختلف و بر اساس عملکرد هر فرد تغییر مییابد.
۱۳-۲- شناسایی مودیان خوشحساب و بد حساب:
سازمان امور مالیاتی اظهارنامه اشخاص را بر اساس قوانین و مقررات مربوطه و در دورههای مختلف تعیین شده، دریافت مینماید لیکن امکان صحتسنجی تمامی اظهارنامههای مالیاتی دریافتی، امری دشوار و پرهزینه میباشد. از این رو سازمانهای مالیاتی در دنیا با شناسایی اشخاص دارای امتیاز اعتباری پایین و یا اشخاصی که به نوعی بر اساس دادههای اعتباری آنان، امکان اظهار خلاف واقع در اظهارنامه مالیاتی وجود دارد، را به صورت ویژه بررسی مینمایند. در واقع تحلیل دادههای رفتار مالی شخص و شناسایی صحیح مودیان مالیاتی از یکدیگر، یکی دیگر از مزایای اعتبارسنجی در دنیا محسوب میگردد.
در راستای فرهنگ سازی و تشویق اشخاص جهت ایجاد انضباط مالی، سازمانهای مالیاتی در دنیا نسبت به اعمال مزایای ویژه و تخفیفهای مالیاتی برای اشخاص خوشحساب و متعهد، اقدام مینمایند. همچنین در این راستا ایجاد محدودیت در استفاده از سایر خدمات اجتماعی برای اشخاص بدحساب میتواند تأثیر بسزایی در وصول راحتتر مطالبات سازمان مالیاتی داشته باشد.
۱۴-۲- صادرات و واردات:
در حوزه صادرات و صدور کارت بازرگانی، امتیاز اعتباری اشخاص میتواند به عنوان شاخصی مهم جهت ارزیابی افراد متقاضی کارت بازرگانی در نظر گرفته شود، لذا معیار مزبور برای ارزیابی انضباط مالی بسیار مهم است و تأثیر مستقیمی در معاملات بینالمللی دارد. به طوری که میتوان بر اساس امتیاز اعتباری هر متقاضی نوع کارت بازرگانی صادره برای وی را مشخص کرد. برای مثال فردی که بالاترین امتیاز اعتباری را دارد، کارت بازرگانی ویژه برای وی صادر شده و مزایای ویژهای در حوزه بازرگانی و معاملات بینالملل دریافت نماید.
در حال حاضر در کشور برای کلیه بازرگانان و تعیین سقف واردات و صادرات آنان، از امتیاز اعتباری به عنوان یکی از عوامل مؤثر بر تعیین سقف مزبور استفاده میگردد.
۱۵-۲- کفالت:
کفالت که به معنای تعهد حضور شخص ثالث در دادگاه میباشد، در حال حاضر دادگاه بر اساس معیارهای خود و مناسب با هر موقعیت نسبت به تأیید شخص کفیل اقدام مینماید. در این راستا امتیاز اعتباری افراد میتواند یکی از شاخصها جهت تأیید وجهه اعتباری و مالی شخص در دادگاه باشد و همچنین معیار مناسبی برای تعیین شخص کفیل در نظر گرفته شود. برای مثال در صورتی که شخصی دارای ریسک اعتباری بالایی باشد، برای کفالت نیز میتواند فرد پر ریسکی به شمار رود.
۱۶-۲- استخدام:
امروزه استفاده از امتیاز اعتباری در زمینه استخدام نیروی کار به عنوان یکی از ابزارهای مهم جهت ارزیابی مسئولیت مالی و قابلیت اطمینان نامزدهای شغلی به کار میرود. همچنین صنایع و مشاغل خاص، بهویژه مشاغل با مسئولیتهای مالی و یا دارای دسترسی به اطلاعات حساس، به عنوان بخشی از فرآیند استخدام خود، بررسی امتیاز و سوابق اعتباری را در نظر میگیرند.
۱۷-۲- کفایت سرمایه بانکها:
کفایت سرمایه عبارت است از نسبت سرمایه نظارتی بانک به داراییهای موزون شده به ریسک؛ لذا بانکها با توجه و مراقبت از نسبت مزبور، میتوانند از تداوم و پایداری فعالیت خود اطمینان حاصل نمایند و ریسکهای پیش بینی نشده (ریسک بازار، ریسک عملیاتی و ریسک اعتباری) را به درستی مدیریت نمایند. به این ترتیب بانکها میتوانند به منظور محاسبه نسبت کفایت سرمایه و اندازهگیری داراییهای موزون شده به ریسک اعتباری، از امتیاز اعتباری اشخاص وامگیرنده استفاده نمایند. در این راستا هرچه مشتریان بانک دارای امتیاز اعتباری بالاتری باشند، وزن مربوط به آنها در مخرج کسر کمتر بوده و درنتیجه داراییهای بانکها از منظر ریسک اعتباری وضعیت مطلوبتری دارند.
۱۸-۲- تعیین حد اعتباری توسط کارگزاریها:
کارگزاریها به منظور تعیین اهلیت اعتباری مشتریان خود (مشتریانی که قصد دریافت اعتبار جهت انجام معاملات در بازار سرمایه را دارند) نیازمند دریافت گزارشهای اعتباری بوده تا در وهله اول از خوشحسابی مشتریان مطلع شده و ریسک عدم وصول اعتبار پرداختی را ارزیابی نمایند. همچنین میزان اعتبار تخصیصی برای هر فرد را بر اساس امتیاز اعتباری و توان مالی آن شخص، محاسبه نمایند.
۳. سخن آخر:
با توجه به کاربردهای وسیع اعتبارسنجی در دنیا، شرکت مشاوره رتبه بندی اعتباری ایران قصد دارد در راستای تحقق رسالت خود (ایجاد اعتماد در بازارها، اقتصاد و جامعه) و با ایجاد تنوع در منابع اطلاعاتی، تنوع در محصولات و تنوع در بازارها، به عنوان نهاد اعتماد و نماد اعتبار تبدیل گردد. به گونهای که استعلام از این شرکت نشانه یک معامله مطمئن و نماد اعتمادبخش تعاملات باشد. همچنین این شرکت در نظر دارد ضلع سوم هر تعامل اقتصادی و هر تصمیم اعتباری باشد که در این راستا به سه ارزش بنیادین «رعایت محرمانگی»، «دقت و درستی» و «بیطرفی» پایبندی کامل دارد.
منبع: مهر